Šesta priča

VUKOVAR - crtice o gradu

6. nastavak


idi na početak / idi na 5. nastavak


Internet je pun raznih blogova i w.w.w. «stranica» o Vukovaru. Najveći broj starih razglednica i fotografija je na www.vukovarac.net i www.vucafe.org . A u okviru "Priloga za historiju povijesti jednog ljudskog naselja" nezaobilazno je da i ja nešto napišem o Vukovaru.

Tvornica «Borovo» ili ono što je od nje ostalo i Naselje, danas su deo Vukovara, grada na ušću Vuke u Dunav.

Grada...»koji je godinama bio nepoznat». Nekada je bilo teško u razgovoru objasniti «...gdje se on točno nalazi...» ili kako se do njega dolazi. «Za Vukovar - i za ono što on znači – znali smo samo mi, njegovi stanovnici, dok ostalima nije bilo ni osobito važno da o njemu nešto čuju».
Ni nama iz «Borova» i naselja Vukovar nije bio važan. Mi smo od uvek imali autobus da nas odoveze u Općinu, ako smo imali nekog posla sa državom. Možda u Gimnaziju ili Ekonomsku školu, ako nismo išli u «DIŠ», neku školu u Osijeku ili negde još dalje...

A sve ostalo smo imali u Naselju: Tvornicu, svoje stanove, aerodrom, željezničku stanicu, svoju poštu, svoje korzo, svoje kino, svoju kafanu, stadion, teniska igrališta, bazen, parkove, ulice bez blata, svoju robnu kuću ...
U velike kupovine odlazilo se u neke druge gradove.

O imenu grada

Ime se izvodi iz antičkog naziva reke Vuke, koja se od doba rimljana zvala Ulca ili Hiulca. U srednjem veku u dokumentima se naziva Wolkou (Vuko) i flavium Wlcha (Vuka), fluvio Wolkouize (Vukovica).
Utvrda oko koje se razvilo naselje naziva se castrum de Walco, comitates de Volco, a prvi put se oblik imena Walkow javlja1244.godine.
Klasični oblik imena reke Ulco (flavius) sleveniziran je i feminiziran od muškog roda, te Slaveni naseljeni ispod utvrde nazivaju reku Vlcou (Vukov) tj. Vuka, a naselje verovatno Vuk.
U starim zapisima 1291. prvi put se javlja slavenizirani oblik imena grada. Vukovarski ban Nikola (banus de Wolco) u svojoj ispravi piše da je izdaje u Vuku (datum in Wolk).
Mađarizirani naziv Vukovara Wolko-war što je prevod latinskog Wolko-castrum (Volko-grad ili Volko-utvrda) prvi put se javlja 1323.godine. Verovatno iz razloga da se naselje na desnoj obali Vuke razlikuje od varoškog kolonističkog mjesta nastalog ispod Vukovske utvrde, otuđenog od nje dobijanjem povlastica hercega Kolomana 1231. (Nada Klaić -"Crtice o Vukovaru u Srednjem vijeku"/Gradski muzej Vukovar-1983.)

O nastanku grada

Teško je reći kada je zapravo Vukovar nastao.
Nastanak Vukovarske utvrde, oko koje se formiralo naselje, veže se za kneza Pribinu. Nakon sklapanja mira sa bugarima 03. IX 846.g. Ludovik II Njemački (?.o.805.-876.) je knezu Pribinu (poreklom iz Moravske) za njegove zasluge poklonio, uz ostalo i sto kmetskih selišta uz rijeku Vuku («concedit pleno iure Bruwino centum mansons juxta fluvium Vlalchau»). Pribina na svom posjedu oko Vuke najverovatnije podiže utvrdu (846.-860.), oko koje se na obe obale formiraju naselja. Na mestu Novog Vukovara najverovatnije postoji naselje Varašci. Pribina kao vazal Ludovika II. naseljava Sase, Teutonce, Slavene... Pribina gine 860. ili 861. u ratu protiv Kolmana (sina kralja Ludovika) i Rastislava moravskog kneza. Nasljeđuje ga sin Kocelj kao donjopanonski markgrof. Vlada kao samostalni slavenski knez.

Svetopulk (koji sa Rastislavom i Koceljom obnavlja Velikomoravsku i Slavensku državu u donjoj Panoniji) 829.godine dozvoljava Ugarima pod Arpadom da se nasele u Panoniji. 896. godine vode se ugarsko-bugarske borbe oko Dunava. Tih godina Ugari osvajaju i Vukovsku Pribinovu utvrdu. Ugarska plemena naseljavaju Banat, Bačku i Srem (Nyék – Nuštar). Ugri državu organiziraju prema franačkom uzoru. Osnivaju krajiške marke. Ugari 1071./1072. godine osvajaju celu Panoniju. Organizacija krajiških marki je zamenjena županijama. Otada verovatno počinje postojanje Vukovske (Vukovarske) županije.

Zapisano o gradu

Prvi pisani spomen Vukovske županije je iz 1220. kada kralj Andrija II. Arpady poklanja dvorskoj dami, svoje žene Jolande, Ahalyz «zemlju Widhor od 60 plugova u vukovskom komitatu (comitatus de Wolkow)».Andrijina darovnica iz 1220. (Arhiv Hrvatske)

Herceg Koloman daje 1231.godine privilegij «građanima» Vukovara. U uvodu kaže:"...da smo našim građanima koji borave ispod vukovske utvrde, to jest Teutonima, Saksonima, Ugrima i Slavenima odredili takvu slobodu ..." i dalje se navode dane slobode. A od svih danih sloboda je ona o slobodnom ribarenju na Vuki i Dunavu jedina «sloboda». Sudska vlast je u ovlasti zapovjednika Vukovarske utvrde. Tako Vukovar postaje treći grad u Slavoniji kao slobodni kraljevski grad.

Provala Tatara 1241. pod vodstvom Batu Khana nije mimoišla ni Vukovsko utvrđenje i naselja oko nje. Preko ruskih ravnica, opustošili su Poljsku i provalili u Panoniju. U zimu 1242. prelaze zamrznute Dunav i Dravu. U poteri za Ugarskim kraljem Belom IV. pustoše Slavoniju. U svojoj poteri su stigli do Jadrana, gde se Bela IV sklonio u utvrđene gradove Dalmacije. Na vest da je umro glavni Khan Ogotaj, sredinom 1242. Tatari su se vratili u Aziju.

Privilegij građanima Vukovara potvrđuje Bela IV 1244. u okviru plana za sređenjem prilika nakon Tatarske provale. I Kralj Stjepan 1263. kao mlađi kralj i sin Bele IV potvrđuje povlastice Vukovaru.
Ludovik I. izdaje 1345. građanima Vukovara povlasticu za održavanje godišnjeg sajma.

Tursko doba

Turci pod Sulejmanom Veličanstvenim, u svom pohodu ka Beču 1526.godine, osvajaju Ilok, Vukovarsku tvrđavu, Borovo...U osvojena mesta naseljavaju stanovništvo carstva koje je prihvatilo islam. Domaće stanovništvo je uglavnom napustilo kraj.
Godine 1662. kroz Vukovar prolazi Evlija Muhamad Zilli sin Dervišov (1611.-1679.) nama poznatiji kao turski putopisac Evlija Ćelebija. U svojim knjigama Sejahatnama ostavlja zapis o Vukovaru. Grad ima oko 3.000 stanovnika, Turaka, Ugra, Židova, pravaoslavne i katoličke raje. Pet mahala, nekoliko džamija, hanova, hamama i puno dućana. Dve škole. Na mestu gde je danas dvorac «Eltz» nalazilo se turbe H'ndu Babe koji je navodno predvideo pohode Sulejmana Veličanstvenog. Mesto gde su mnogi Turci dolazili izdaleka da se poklone.
Vukovar 1608.

Vukovarski kraj je oslobođen od Turaka 1687. Vukovar je razoren, spaljen i napušten. Polako ga naseljavaju neki novi stanovnici: Njemci, Mađari, Židovi, Rusini, Slovaci, Ukrajinci, katolici, protestanti, pravoslavni Vlasi ... i Vukovar se obnavlja.

Datumi novog doba

Prva pošta otvorena je 1715.

Crkva Sv. Filipa i Jakova sagrađena je do 1733.g., a Franjevački samostan do 1736.g. Svoj konačni oblik Franjevački samostan sa crkvom Sv. Filipa i Jakova dobio je nakon historicističke obnove i proširenja crkve 1896-97. godine.

Parohijska pravoslavna crkva Sv. Nikolaja izgrađena je u periodu od 1733-1737.g. s elementima provincijskog pučkog baroka. Dograđivana je 1755. i 1763.g.

Prva sinagoga je podignuta 1845. Prodana je 1894.godine kalvinistima za njihovu bogomilju. Nova sinagoga je podignuta 1889. Opljačkana i devastirana 1941.-1945. Židovska opština Beograd, kao naslednik imovine Vukovarskih židova, prodala je sinagogu Vukovarskoj opštini 1957. kada je srušena! Staro židovsko groblje je zapušteno i zaboravljeno kao i vukovarski židovi!

Vukovarska sinagoga

Filip Karlo Eltz, komornik njemačkog cara, nadbiskup Maintza 1736. kupuje ogromno imanje oko Vukovara sa 35 naseljenih mesta u okolici. Od tada mnogo toga je vezano uz grofove Eltz. Nebi bio nikakav grof da nje izgradio dvorac. Gradnju je počeo 1749.g. vlasnik vukovarskog feuda, grof Anzelmo Kazimir Eltz. U početku je bio sagrađen samo središnji dio, a kasnije je dvorac više puta dograđivan. Već 1781.g.izvršeno je prvo veće proširenje dvorca, a konačan izgled dvorac je dobio početkom 20.st. U njemu je nakon II. sv. rata jedno vreme je bila smeštena Vojna muzička škola. Nakon preseljenja škole u Zemun, početkom šezdesetih godina prošlog veka, u dvorcu je smeštena gimnazija čija je zgrada oštećena u potresu 1963.godine. Od 1968. godine u njemu je gradski muzej.

Marija Terezija u svojim reformama Austijskog carstva 1745.godine obnavlja Vukovarsku županiju.

Zgrada županije

Kuga hara Vukovarom 1795. Na «Kugino groblje» danas podseća kapelica za koju mnogi neznaju zašto je podignuta!
Prva apoteka, otvorena je 1787.godine. Prva gradska bolnica je osnovana 1857.

Jedna od Vukovarskih apoteka

Katastrofalan požar u kojem je Vukovar gotovo spaljen zbio se 1822.

Vatrogasno društvo je osnovano 1875.

Prvi parobrod prošao je 1831. iz Budimpešte za Zemun, a redovna parobrodska veza od 1883. povezala je Vukovar sa Novim Sadom i Zemunom.

Telegrafom se Vukovar povezuje sa svetom 1859. godine, a prvi telefon je zazvonio 1901.

Vukovar 1983.

Prva štamparija je otvorena 1876. Štampane su prve vukovarske novine na njemačkom jeziku. Kasnije su bile još tri štamparije.

Željeznicom je Vukovar povezan 1878. kada je pored Vukovara sagrađena pruga od Subotice do Slavonskog Broda. Željeznička stanica je bila ona u današnjem Naselju «Borova». Priključak Vukovaru je sagrađen 1912. kada je puštena u promet pruga Vukovar-Ilača-Šid-Sremska Rača. Tada je sagrađena i željeznička stanica.

Osnivaju se škole! 1733. srpska, 1743. hrvatska, a 1743. njemačka škola. Šegrtska škola osnovana je 1886. Četverogodišnja realka (gimnazija) osnovana je 1891., a 1894. godine je podignuta zgrada Gimnazije na današnjem mestu.

 Gimnazija u Vukovaru

Prva ribarska zadruga osnovana je 1881. Krojačka, postolarska, užarska, tkalačka i čaraparska zadruga je osnovana 1883. Lončarska zadruga osnovana je 1893. Opančarska zadruga 1894. Krznarska 1883., a 1894. Mlinarska zadruga ...

Mlinovi na Dunavu

Hotel “Lav” sagrađen je 1840.godine. Hotel se nalazio na prostoru istočno od crkve svetog Roka uz dvorac, prema Parabrodarskoj ulici, gdje su se nekada nalazile tri zgrade: vlastelinska uprava žitnice, škola i novo vukovarska općina. Oronuo, islužen, oštećen u potresu 1963. porušen je!

Hotel "Lav"

Hotel “Grand” sagrađen je 1896.godine. Kupljen od strane radnika Vukovara 1919.godine, postao je Radnički dom. U njemu je 1920. održan Drugi kongres Komunističke partije Jugoslavije. Godine 1921. oduzet je radnicima nakon donošenja “Obznane”. Nakon toga do 1943. bio je ponovo hotel “Grand”. Njemački klub postaje 1943. Nakon oslobođenja Vukovara 12.IV 1945. jedno vreme je u njemu bila smeštena bolnica za ranjenike, da bi 22.XI 1945. ponovo postao Radnički dom.

Hotel "Grand"

Dvadesto stoljeće

Prvo industrijsko poduzeće je bila tvornica kudelje «Hungarija» izgrađena 1905. kao filijala iste firme iz Vrbasa.

Prva kino predstava održana u Vukovar je navodno još 1906. godine, kada su braća Limijer na svom putu propagiranja kina proputovali kroz ove krajeve.

Prva električna sijalica zasvetlila je u Vukovaru 1909. iz električne centrale kudeljare «Hungarija».

Prva nogometna lopta doneta je u Vukovar 1907., a prvi nogometni klub «Sremac» osnovan je 1911.

I NA KRAJU

Dvadeseto stoljeće donelo je svetske ratove, od kojih će biti strašniji, samo budući ratovi!
Nacionalnim buđenjima devetnaestog veka, ruku pod ruku ide i šovinizam!

Prvim svetskim ratom nestaje kozmpolitizam Vukovara (ideja prema kojoj humani i prosvjećeni ljudi uspostavljaju odnose bez obzira na nacionalne, vjerske, državne granice i unapređuju općeljudske odnose/Hrvatski enciklopedijski rečnik EPH d.o.o.Zagreb-Novi Liber d.o.o. Zagreb 2002.,2004.)!
8. jula 1914. Austrougarske vlasti priredili su protusrpske demonstracije u Vukovaru na kojima se uzvikivalo: "Apcug Raci, Apcug kralj Perar!" i tako dalje! (Brana Majski: Radnički dom u Vukovaru, Vukovar 1987.)
Kroz grad prolaze vojne kolone. Kolone talaca Srba iz Srema. Građani ginu na raznim austro-ugarskim bojištima u slavu Austro-Ugarske. Na pustarama grofa Eltza rade zarobljeni Rusi. Kraj rata se pamti po paljenju «Drvenog Beče», vojne bolnice na početku današnjeg Bršadina i po pljačkanju pustara grofa Eltza u bezvlašću koje je obilježilo kraj rata.

Godine 1931. «Bata A.D.» - Zlin gradi u blizini grada veliku tvornicu i naselje za svoje «saradnike», koji nikada i nisu zapravo postali deo Vukovara. ("Naselje "Bata" Borovo ne leži na teritoriji grada Vukovara ni sa jednim dijelom, nego se nalazi na teritoriji Opštine Borovo."- dopis Gradske uprave Vukovara 1.X 1934.)
Ipak postaje, tek administrativno. Od 1954. godine ukidanjem Opštine Borovo tvornica i Naselje postaju Mjesna zajednica Vukovara.
Batino «Borovo" i Naselje koncipirano je prema tada najvišim svjetskim standardima urbanističko-arhitektonskog planiranja. Svojim se urbanističko-arhitektonskim konceptom nameće zatečenoj lokalnoj tradiciji, koja u tom trenutku duhovno nije bila spremna za tako radikalne promjene” (Krešimir Galović: “Nabori moderne hrvatske arhitekture/Protiv kiše i blata – Bata”!/Vijenac Matice Hratske/Broj 224, 03.X 2002.) ”. Ta duhovna spremnost vukovaraca traje do danas.

Drugi svetski rat donosi Njemačku okupaciju, Ustaški preki sud, «Crveni mlin», Dudik. Ponovo šovinizam, progon Židova, Srba i svih drugih koji nisu bili za ustaštvo i njemačku okupaciju.

Od 1945.-1991. doba je mira, bratstva-jedinstva (ma ko šta o tome mislio). I najvećeg procvata grada u njegovoj historiji.

Vukovar (Radnički dom) oko 1970-te i neke

A onda 1991.godine «...došao je rat, s Vukovarom se dogodilo ono što se dogodilo, i zanimanje za njega tada se probudilo, i naraslo do mjere o kojoj Vukovarci nikad nisu mogli ni sanjati. Moglo se čuti kako se hvale i kako su ponosni oni koji su nedavno bili u Vukovaru i vidjeli ga svojim očima, i moglo se čuti kako gorko žale oni koji nikad nisu otišli onamo, premda su imali priliku. Ali i jedni i drugi, osjećali su potrebu da o tom gradu doznaju više, kako bi pokušali sebi objasniti ono što se s tim gradom dogodilo. Svi su ga, ukratko, počeli doživljavati kao nešto svoje, a u isto vrijeme osjećali i prazninu u svome znanju o njemu.» (Pavao Pavličić: Vodič po Vukovaru-Mozaik knjiga, Zagreb 1997.)

(Najvažniji izvori na koje se pozivam navedeni su u tekstu posta. Fotografije su uglavnom sa pomenutih w.w.w. ili nekih drugih, i koliko sam proverio nisu autorizovane.)

nastavlja se...